Khí công là một phương pháp điều trị không dùng thuốc trong y học cổ truyền, đã được ứng dụng từ lâu trong phòng và điều trị nhiều bệnh lý mạn tính, đặc biệt là các bệnh lý cơ xương khớp. Tại Viện Nghiên cứu Y Dược học Tuệ Tĩnh, phương pháp khí công đã được nghiên cứu và ứng dụng trong hỗ trợ điều trị cho bệnh nhân thoái hóa khớp, mang lại nhiều kết quả khả quan. Bài viết sau cung cấp cái nhìn tổng quan về cơ chế tác động, lợi ích lâm sàng và hướng dẫn thực hành khí công trong điều trị thoái hóa khớp.
1. TỔNG QUAN VỀ KHÍ CÔNG TRONG Y HỌC CỔ TRUYỀN
Khí công là phương pháp luyện tập kết hợp vận động nhẹ nhàng, điều hòa hơi thở và tập trung ý thức. Trong y học cổ truyền, khí công được xem là phương pháp điều hòa âm dương, thúc đẩy lưu thông khí huyết, cân bằng ngũ tạng.
Các động tác khí công thường chậm rãi, uyển chuyển, phối hợp nhịp nhàng với hơi thở, mang lại trạng thái thư giãn sâu, cả về thể chất và tinh thần. Với bệnh lý thoái hóa khớp – thường gặp ở người trung niên và cao tuổi – khí công là phương pháp vận động lý tưởng vì không gây áp lực lên khớp, đồng thời cải thiện chức năng vận động một cách bền vững.
2. CƠ CHẾ TÁC ĐỘNG TRONG ĐIỀU TRỊ THOÁI HÓA KHỚP
Theo y học cổ truyền:
Thoái hóa khớp thuộc phạm vi “Tý chứng”, nguyên nhân do phong thấp xâm nhập, khí huyết ứ trệ, gân cốt thiếu dinh dưỡng. Các bài tập khí công có tác dụng ôn kinh hoạt lạc, hành khí hoạt huyết, cải thiện tuần hoàn khí huyết đến các khớp bị tổn thương.
Theo y học hiện đại:
Các nghiên cứu ghi nhận khí công có thể tác động tích cực qua các cơ chế sau:
- Tăng tuần hoàn máu quanh khớp, cải thiện dinh dưỡng cho sụn và mô liên kết.
- Tăng tính linh hoạt và sức mạnh cơ - dây chằng, giảm hiện tượng co cứng.
- Kích thích giải phóng endorphin, chất giảm đau nội sinh của cơ thể.
- Cải thiện điều hòa thần kinh thực vật, giảm căng thẳng thần kinh, từ đó giảm cảm nhận đau mạn tính.
3. LỢI ÍCH CỦA KHÍ CÔNG TRONG ĐIỀU TRỊ THOÁI HÓA KHỚP
Tại Viện Nghiên cứu Y Dược học Tuệ Tĩnh và các cơ sở cộng tác, khí công được ghi nhận với nhiều lợi ích lâm sàng rõ rệt:
- Giảm đau khớp: Người bệnh thường ghi nhận giảm đau sau 4–6 tuần tập luyện đều đặn, không gặp tác dụng phụ như thuốc giảm đau.
- Cải thiện biên độ vận động khớp: Giảm cứng khớp buổi sáng hoặc sau thời gian nghỉ.
- Tăng cường sức mạnh cơ: Cải thiện sức bền các nhóm cơ xung quanh khớp, giúp nâng đỡ khớp tốt hơn.
- Tăng thăng bằng và phối hợp vận động: Đặc biệt cần thiết ở người cao tuổi để giảm nguy cơ té ngã.
- Cải thiện tinh thần: Giảm căng thẳng, lo âu, hỗ trợ giấc ngủ sâu và ổn định tâm lý.
- Làm chậm tiến triển bệnh: Duy trì chức năng vận động, làm chậm quá trình thoái hóa nếu tập luyện đều đặn.
4. HƯỚNG DẪN THỰC HÀNH KHÍ CÔNG CHO NGƯỜI BỆNH THOÁI HÓA KHỚP
Nguyên tắc chung:
- Tập luyện đều đặn (mỗi ngày hoặc ít nhất 4–5 buổi/tuần).
- Động tác nhẹ nhàng, tránh gắng sức hoặc gây đau.
- Phối hợp hơi thở và vận động, chú ý cảm nhận tại khớp tổn thương.
- Tăng dần thời lượng và độ khó theo khả năng cá nhân.
Các bài tập khí công cơ bản:
1. Động tác “Thở 4 thời có kê mông và giơ chân”
TƯ THẾ: Nằm ngửa thẳng, kê một gối ở mông, cao khoảng 5-8 cm vừa sức, tay trái để trên bụng, tay phải để trên ngực; nhắm mắt, chú ý vào việc tập thở.
Thời 1: Hít vào tối đa, ngực nở bụng phình và căng (3”-6”); (Hít ngực bụng nở).
Thời 2: Giữ hơi, mở thanh quản bằng cách cố gắng hít thêm, lồng ngực vẫn giữ nguyên ở tình trạng nở tối đa, bụng vẫn phình căng cứng, đồng thời giơ 1 chân giao động qua lại 4 (hoặc 6) cái, rồi hạ chân. (3”-6”); (Giữ hơi hít thêm).
Thời 3: Thở ra thoải mái tự nhiên, để lồng ngực và bụng tự nhiên hạ xuống, không kềm không thúc. (3”- 6”) (Thở không kềm thúc)
Thời 4: Thư giãn chân tay mềm giãn. (3” – 6”); (Nghỉ nặng ấm thân) chuẩn bị trở lại thời một, hít vào.
Mỗi lần tập 20 hơi thở. Một ngày tập hai lần (Sáng trước khi rời giường – Tối trước khi đi ngủ)
Để tập 4 thời bằng nhau ta nhẩm công thức thực hành 4 nhịp. (Hít ngực bụng nở, giữ hơi hít thêm, thở không kìm thúc, nghỉ nặng ấm thân…)
Để theo dõi đủ 10 hơi thở ta dùng các mười ngón tay.
TÁC DỤNG: Luyện tổng hợp hô hấp, tuần hoàn và thần kinh; chủ yếu là luyện sự cân bằng hai quá trình hưng phấn và ức chế.
CHỈ ĐỊNH: Căng thẳng thần kinh, Hội chứng tâm thể; Các chứng ứ trệ ở tạng phủ.
CHỐNG CHỈ ĐỊNH: Bệnh tâm thần nặng, bệnh cấp cứu.
2. Động tác Bắc cầu
Chuẩn bị: Lấy điểm tựa ở xương chẩm, hai cùi chỏ và 2 gót chân
Ðộng tác: Làm cho cả thân hình cong vòng, hỏng giường từ đầu đến chân, đồng thời hít vô tối đa, giữ hơi, làm dao động qua lại tuỳ sức, từ 2 đến 6 cái; thở ra triệt để. Làm như thế từ 1 đến 3 hơi thở.
Tác dụng: Cộng hai tác dụng của hai động tác ưỡn cổ và ưỡn mông. Trị cảm cúm làm đổ mồ hôi, bớt đau ở cổ lưng và chân. Làm cho khí huyết lưu thông lên xuống dài theo cột sống, tác động đến giao cảm thần kinh dài theo vùng cổ, lưng và chân. Làm cho các cơ phía sau thân càng mạnh thêm, chống khòm lưng và già nua.
3. Động tác Chào mặt trời
Chuẩn bị: Quỳ một chân (chân trái trước), mông ngồi trên gót chân, bàn chân duỗi; chân kia duỗi ra phía sau. Hai tay chống hờ xuống giường hai bên đầu gối
Động tác: Đưa hai tay lên trời, hai tay thẳng, hai cánh tay ngang với hai tai, thân ưỡn ra sau tối đa, hít vào tối đa, giữ hơi mở thanh quản (bằng cách hít thêm) đồng thời giao động thân trước sau 2-6 cái, hạ tay xuống chống giường thở ra triệt để có ép bụng. Làm 1-2 lần, rồi đổi bên.
Tác dụng: Vận động các khớp xương sống và cơ sau thân. Nhất là vùng thắt lưng. Lưu thông khí huyết vùng lưng, thắt lưng.
4. Động tác Vặn cột sống
Chuẩn bị: Nằm nghiêng bên trái, co đùi chân phải, bàn chân phải để trước đầu gối chân trái, tay trái đè đầu gối chân phải chạm giường, gập gối chân trái ra phía sau, bàn tay phải nắm bàn chân trái đè xuống chạm giường càng tốt; đầu, vai ngả ra sau.
Động tác: Hít vào tối đa. Trong thời giữ hơi giao động đầu qua lại từ 2 -6 cái, mở thanh quản bằng cách liên tục hít thêm, thở ra triệt để có ép bụng. Làm 1-3 hơi thở rồi đổi bên.
Tác dụng: Xoa bóp nội tạng, khí huyết lưu thông mạnh vùng thắt lưng và cổ. Chữa đau lưng,đau dây thần kinh tọa.
5. LƯU Ý KHI THỰC HÀNH
- Tham khảo bác sĩ trước khi tập, đặc biệt nếu có bệnh tim mạch, huyết áp, hoặc thoái hóa khớp nặng.
- Không tập trong giai đoạn viêm cấp, khi có sưng, nóng, đỏ, đau dữ dội.
- Không gian tập luyện cần thông thoáng, tránh gió lùa.
- Mặc trang phục rộng rãi, giày chống trượt, tập ở mặt phẳng ổn định.
- Dừng tập nếu có dấu hiệu bất thường như đau tăng, chóng mặt, khó thở.
- Giai đoạn đầu nên tập dưới sự hướng dẫn của người có chuyên môn để đảm bảo đúng kỹ thuật.
6. KẾT HỢP KHÍ CÔNG VỚI CÁC PHƯƠNG PHÁP ĐIỀU TRỊ KHÁC
Để nâng cao hiệu quả, khí công nên được kết hợp trong phác đồ điều trị toàn diện, bao gồm:
- Chế độ ăn uống hợp lý: Bổ sung collagen, canxi, vitamin C, D.
- Duy trì cân nặng lý tưởng: Giảm tải trọng lên khớp.
- Các liệu pháp y học cổ truyền khác: Châm cứu, xoa bóp, bấm huyệt.
- Dùng thuốc theo chỉ định: Khi cần thiết, sử dụng phối hợp thuốc Đông – Tây y dưới theo dõi chuyên môn.
Khí công là phương pháp điều trị hỗ trợ hiệu quả và an toàn trong thoái hóa khớp, đặc biệt phù hợp với người cao tuổi và bệnh nhân mạn tính. Việc luyện tập đều đặn giúp cải thiện triệu chứng, phục hồi chức năng vận động và nâng cao chất lượng sống.
