Cảm nắng là một tình trạng rối loạn sức khỏe cấp tính, thường gặp tại Việt Nam vào mùa hè, đặc biệt khi nhiệt độ môi trường vượt quá 35°C. Các nhóm nguy cơ cao bao gồm nông dân, công nhân, người lao động ngoài trời, người già, trẻ nhỏ và những cá nhân có thể trạng yếu. Theo thống kê của Bộ Y tế, mỗi năm ghi nhận hàng nghìn trường hợp nhập viện do cảm nắng và các biến chứng liên quan đến sốc nhiệt.
Trong bối cảnh biến đổi khí hậu và nhiệt độ toàn cầu gia tăng, việc chủ động phòng ngừa cảm nắng là vấn đề cấp thiết. Bên cạnh các biện pháp hiện đại, y học cổ truyền Việt Nam có nhiều bài thuốc dân gian được ứng dụng hiệu quả, góp phần nâng cao khả năng tự chăm sóc sức khỏe của cộng đồng và giảm tải cho hệ thống y tế cơ sở.
I. Quan điểm của Y học cổ truyền về cảm nắng
Trong y học cổ truyền, cảm nắng thuộc phạm trù "trúng thử" – tức là nhiễm thử tà, thường xảy ra khi thử nhiệt xâm nhập qua da, miệng, mũi, gây rối loạn cân bằng âm dương, đặc biệt là tình trạng "dương thịnh, âm hư". Biểu hiện lâm sàng bao gồm sốt, mệt mỏi, khát nước, đau đầu, chóng mặt, thậm chí choáng váng, mê sảng nếu nặng.
Nguyên tắc phòng bệnh dựa trên các pháp trị chủ yếu: thanh nhiệt, giải thử, sinh tân, dưỡng âm và kiện tỳ ích khí. Từ đó, nhiều bài thuốc cổ phương và dân gian được sử dụng nhằm nâng cao sức đề kháng, điều hòa tân dịch, tăng khả năng thích nghi với điều kiện khí hậu khắc nghiệt.
II. Một số bài thuốc cổ truyền phòng ngừa cảm nắng hiệu quả
1. Bài thuốc từ lá tre và bột sắn dây
- Thành phần: Lá tre tươi 20–30g, bột sắn dây 20g
- Tác dụng: Thanh nhiệt, giải độc, lợi tiểu, bổ sung tân dịch
- Cách dùng: Lá tre rửa sạch, giã lấy nước, hòa với bột sắn dây pha nước ấm, uống 1–2 lần/ngày trong thời tiết nắng nóng
2. Bài thuốc từ hương nhu và rau má
- Thành phần: Hương nhu 15–20g, rau má 30g
- Tác dụng: Giải thử, kiện tỳ, thanh nhiệt, làm mát gan
- Cách dùng: Sắc với 600ml nước còn 200ml, chia 2 lần/ngày. Thích hợp cho người dễ đau đầu, chóng mặt khi nắng nóng
3. Bài thuốc từ nhân trần và bí đao
- Thành phần: Nhân trần 15g, bí đao tươi 50g
- Tác dụng: Thanh nhiệt, lợi thấp, sinh tân chỉ khát
- Cách dùng: Sắc với 600ml nước còn 200ml, thêm mật ong nếu thích. Uống trong ngày để làm mát cơ thể và chống mệt mỏi
4. Bài thuốc từ đậu xanh và cam thảo
- Thành phần: Đậu xanh 50g, cam thảo 5g
- Tác dụng: Giải độc, thanh nhiệt, điều hòa tỳ vị
- Cách dùng: Nấu nhừ, có thể thêm đường phèn hoặc mật ong, dùng làm thức uống giải khát trong mùa hè
III. Cơ sở khoa học hiện đại hỗ trợ
Các nghiên cứu hiện đại đã bước đầu xác nhận tác dụng sinh học của nhiều dược liệu được sử dụng trong các bài thuốc dân gian kể trên:
- Lá tre chứa flavonoid và axit hữu cơ có tác dụng chống viêm, lợi tiểu và điều nhiệt
- Bột sắn dây (Pueraria) chứa isoflavone có tác dụng giãn mạch, hỗ trợ điều hòa thân nhiệt và chống stress oxy hóa
- Rau má (Centella asiatica) giúp thanh nhiệt, chống viêm và hỗ trợ chức năng gan
- Cam thảo (Glycyrrhiza uralensis) điều hòa miễn dịch, chống viêm và bảo vệ niêm mạc tiêu hóa
Những cơ chế dược lý này phù hợp với sinh bệnh học của cảm nắng theo y học hiện đại – bao gồm rối loạn điều nhiệt, mất nước và điện giải, tổn thương tế bào do gốc tự do và suy tuần hoàn ngoại biên.
IV. Hướng dẫn sử dụng và lưu ý trong cộng đồng
1. Cách sử dụng hợp lý
- Sử dụng trước khi ra nắng khoảng 30 phút để đạt hiệu quả tối ưu
- Với người lao động ngoài trời, nên uống thêm vào buổi trưa hoặc đầu giờ chiều
- Uống đều mỗi ngày trong đợt nắng nóng, kết hợp các biện pháp bảo vệ khác như mặc đồ sáng màu, uống đủ nước và nghỉ ngơi hợp lý
2. Lưu ý trong bảo quản dược liệu
- Chọn dược liệu tươi sạch, không mốc, không lẫn tạp chất
- Dược liệu khô cần được bảo quản trong túi kín, nơi khô mát, tránh ẩm mốc
3. Những đối tượng cần thận trọng
- Người cao tuổi, trẻ nhỏ, phụ nữ có thai và cho con bú nên tham khảo ý kiến thầy thuốc trước khi dùng
- Người có bệnh mạn tính như tăng huyết áp, tiểu đường, suy thận cần cân nhắc liều lượng và theo dõi lâm sàng
- Tránh lạm dụng các vị thuốc có tính hàn kéo dài ở người tỳ vị hư yếu
4. Khi nào cần đưa người bệnh đi cấp cứu?
- Các dấu hiệu cảm nắng nặng như sốt trên 39°C, mê sảng, co giật, mạch nhanh yếu hoặc ngất xỉu là tình trạng cấp cứu
- Cần nhanh chóng đưa bệnh nhân đến cơ sở y tế gần nhất, tránh tự điều trị bằng thuốc dân gian trong các trường hợp này
Phòng cảm nắng bằng các bài thuốc cổ truyền dân gian là giải pháp khả thi, mang lại hiệu quả phòng ngừa tốt, phù hợp với điều kiện khí hậu, kinh tế và văn hóa của người dân Việt Nam. Việc phát huy giá trị của y học cổ truyền trong chăm sóc sức khỏe cộng đồng cần được gắn liền với các nguyên tắc sử dụng an toàn, đúng chỉ định và có hướng dẫn của cán bộ chuyên môn.
Viện Nghiên cứu Y Dược học Tuệ Tĩnh khuyến khích các trạm y tế xã/phường, trung tâm y tế huyện và tổ chức cộng đồng lồng ghép hoạt động truyền thông giáo dục sức khỏe, hướng dẫn người dân sử dụng đúng các bài thuốc cổ truyền phòng cảm nắng, góp phần nâng cao năng lực y tế cơ sở và chăm sóc sức khỏe ban đầu.
Việc kết hợp hài hòa giữa y học cổ truyền và y học hiện đại là hướng đi tất yếu trong việc bảo vệ sức khỏe nhân dân, phù hợp với chủ trương phát triển nền y học dân tộc của Đảng và Nhà nước.
